Alevilikte Tanrı Algısı ve Gnostik Temelleri

Abstract

Geleneksel Alevilikte Tanrı kavrayışı hulûl ve tenasüh inançlarının izlerini taşımaktadır. Edebi eserlerde bu etki Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Alevilerin Tanrı kavrayışı tasavvufun panteist yorumu veya aşırı Şii etkilerin kalıntıları olarak yorumlanmaktadır. Tasavvufta Tanrı’nın insanda sıfatlarıyla tecelli etmesi fikri kabul edilebilir bir yorumdur. Fakat araştırmacılara göre Aleviler tasavvufi kavramlara yeteri kadar vakıf olamadıklarından kafa karışıklığı yaşamaktadırlar ve bu yüzden Hz. Ali’yi Tanrı, Tanrı’nın nuru, alim olarak görmektedirler. Hz. Ali’ye atfedilen bu sıfatlar gerçekten bir kafa karışıklığı mı yoksa tarihte var olan bir üçlü oluş şablonunun Alevi Müslümanlıktaki varyantı mıdır? Hz. Ali’ye izafe edilen bu üçlü oluş tarihte Hermes’i adlandırmak için kullanılan üçlü oluşa benzemektedir. Gnostik kültürün Hermetik yorumunda Hermes aynı anda bilgelik, peygamberlik ve Tanrılık özellikleri taşır. Hermes’e atfedilen bu özellikler İslamiyet’in çevre kültürlerle etkileşimi ile Hz. Ali’ye atfedilmiş olmalıdır. Aşırı Şiî fırkaların merkezi olarak görülen Kufe’de Hermetik kültürün yaygınlığı dikkate alındığında bu etki kaçınılmazdır. Hermes ile Hz. Ali arasında kurulan bu özdeşliğin simya ilmi üzerinden kurulduğu düşünülmektedir. Zira Hermes’in Müslümanlarda sihir ve büyü alimi olarak tanınması ile Hz. Ali’nin Müslüman simya geleneğinde otorite olarak tanınması bu ihtimali kuvvetlendirmektedir.