Dünya bilim ve teknoloji mirasının farklı ülkelerin sosyal bilgiler ders kitaplarına yansıması üzerine karşılaştırmalı bir inceleme

Abstract

Sosyal bilgiler, sosyal bilimlerin birçok farklı alanından beslenen ve bu alanlara ilişkin bilgi, beceri ve tutumları kazandırmayı hedefleyen bir öğretim programıdır. Bu hedeflerden biri de tarihsel süreç içerisinde birey ve toplumların yaşamında önemli etkilere yol açan bilim ve teknoloji tarihi konularının öğretimidir. Toplumların istediği nitelikte ve donanımlı bireyler yetiştirmeye olanak sağlayan sosyal bilgilerde, bu hedefi gerçekleştirmek için ders kitaplarında bilim ve teknoloji tarihi konularına yer verilmiştir. Bununla birlikte daha nitelikli bir bilim ve teknoloji tarihi öğretimi için bu tarihe çeşitli düzeylerde katkıları olan farklı toplumların bakış açılarının ortaya konulması gerekmektedir. Çalışmada bu bakış açılarını ortaya koymak amacıyla Türkiye, Suriye Fransa ve ABD sosyal bilgiler ders kitapları incelenmiştir. Nitel araştırma desenlerin kullanıldığı bu çalışma nitel araştırma tekniklerinden doküman analizi ile gerçekleştirilmiştir. Verilerin elde edilmesi ve analizinde içerik analizi kullanılmıştır. Çalışmada Türkiye 4-7. sınıf sosyal bilgiler ders kitapları ile Suriye, ABD ve Fransa’da ortaokula denk gelen sınıf düzeylerinde okutulmakta olan sosyal bilgiler ders kitapları ele alınmıştır. Ele alınan ders kitaplarının bilimsel ve teknolojik gelişmeler, tarihsel dönemler, bilim insanı/mucitler, uygarlıklar/devletler gibi bilim ve teknoloji tarihine ait öğeleri yansıtma durumları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ardından ders kitapları arasında kıyaslamaya gidilmiştir. Sonuç olarak dört ülkenin ders kitaplarında farkı tarihsel dönemlere ait çeşitli bilimsel ve teknolojik gelişmelere yer verildiği tespit edilmiştir. Suriye ders kitabı 88 gelişme ile en fazla, Fransa ders kitabı ise 51 gelişme ile en az sayıda bilimsel ve teknolojik gelişmeye yer veren ders kitapları olmuştur. Ders kitaplarında bilimsel ve teknolojik gelişmeleri desteklemek amacıyla kullanılan görsel sayıları bakımından Türkiye sosyal bilgiler ders kitaplarında 49, Suriye ders kitabında 16,Fransa ders kitabında 12 ve ABD ders kitabı 10 görsel kullanılmıştır. Ders kitaplarında aynı zamanda bilimsel ve teknolojik gelişmelerde katkıları olan çeşitli bilim insanı, mucit, uygarlık veya devletlere yer verildiği görülmüştür. İslam Uygarlığı dört ülkenin ders kitaplarında toplamda 71 defa ile en fazla değinilen uygarlık olmuştur. Suriye ders kitabı toplamda 45 farklı bilim insanı/mucitle ile en fazla sayıda bilim insanı/mucide yer veren ders kitabı olmuştur. Dört ülkenin ders kitaplarında İlk Çağ ve Yakın Çağ döneminde teknolojik gelişmelere daha fazla yer verilirken, Orta Çağ ve Yeni Çağ döneminde bilimsel faaliyetlere daha fazla yer verilmiştir. İbn-i Sina, Newton ve Galileo dört ülkenin ders kitaplarında ortak olarak ismi geçen bilim insanları olmuştur. Takvim, kâğıt, teleskop, matbaa ve saat dört ülkenin ders kitaplarında ortak olarak bahsedilen buluş/icatlardır. Türkiye ve ABD ders kitaplarında ayrıca bu buluş/icatların tarihsel süreç içerisinde hangi değişimlerden geçtiklerine ve bunların insanın hayatında ne gibi değişikliklere yol açtığına değinilmiştir. Tespit edilen bulgulardan hareketle ders kitaplarında eş zamanlı tarih şeritlerinin kullanılması, bilim insanı/mucitlerin biyografileri ve kişisel özelliklerine yer verilmesi, bazı uygarlıklarda gerçekleşen bilimsel ve teknolojik gelişmelere daha fazla yer verilmesi ve destekleyici görsel kullanımının arttırılmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur.

Social studies are the curriculum which is supplied from many different fields of social sciences and aims to bring knowledge, skills and attitudes regarding these fields. One of these objectives is teaching the subjects of history of science and technology which have caused significant effects on the lives of individuals and communities in the historical process. The subjects of the history of science and technology have been included in textbooks to achieve this objective in social studies that allows for raising equipped individuals with a quality desired by communities. In addition, it is necessary to present the viewpoints of different communities which have contributed to this history at various levels for a more qualified teaching of the history of science and technology. In this study, the social studies textbooks of Turkey, Syria France and USA were examined to present these viewpoints. This study, in which qualitative research designs were used, was carried out with the document analysis, among qualitative research techniques. The content analysis was used in obtaining and analyzing the data. The 4th-7th-grade social studies textbooks in Turkey and the social studies textbooks that are taught at class levels corresponding to secondary school in Syria, the USA, and France were discussed in this study. An attempt to reveal the discussed textbooks' states of reflecting the elements of the history of science and technology such as scientific and technological developments, historical periods, scientists/inventors, civilizations/states was made. Then, some comparison were made between the textbooks. Consequently, it was found that various scientific and technological developments belonging to different historical periods were included in the textbooks of four countries. Syrian textbook included the highest number of scientific and technological developments with 88 developments, and French textbook included the minimum number of scientific and technological developments with 51 developments. Regarding the number of visual materials used in course books to promote scientific and technological developments, 49 visual materials in Turkish social studies textbooks, 16 visual materials in Syrian textbooks, 12 visual materials in French textbooks and 10 visual materials in USA textbook were found to be used. It was also observed that various scientists, inventors, civilizations or states that contributed to scientific and technological developments were included in textbooks. Islamic Civilization was the civilization which was mostly mentioned in the textbooks of four countries with a total of 71 times. Syrian textbook was the textbook that included the maximum number of scientists/inventors with a total of 45 different scientists/inventors. Although the technological developments in the periods of the Ancient Ages and Modern Ages were mostly included in the textbooks of four countries, the scientific activities in the period of the Middle Ages and Modern Age were mostly included in them. In the textbooks of four countries, Avicenna, Newton, and Galileo were the scientists who are commonly mentioned in the world of science. Calendar, paper, telescope, printing, and clock are the discoveries/inventions that are commonly mentioned in the textbooks of four countries. Furthermore, the changes that these discoveries/inventions underwent in the historical process and what kind of changes they caused in human life were mentioned in Turkey and the USA textbooks. Based on the findings determined, some suggestions were devoloped for the use of simultaneous timelines in the textbooks, including the biographies and personal characteristics of scientists/inventors, including further scientific and technological developments that occurred in some civilizations and for increasing the use of supportive visual materials.