Üç başyapıt bir kavram: bitig(k)

Abstract

Orhun Abideleri, Divanû Lügati’t-Türk ve Kutadgu Bilig Türk dili, edebiyatı, o dönemde yaşamış Türklerin kültürel ve sosyal değerleri hakkında insanlara en özgün bilgileri veren temel kaynaklardır. Orhun Abideleri, Türkçenin ilk yazılı kaynakları biri olduğu için başyapıt olarak değerlendirilir, aynı zamanda Türk milletinin kültürel, sosyal, tarihî değerleri, yaşayış şekilleri ve devlet yönetimi hakkında da bilgiler vermesi bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Divanû Lügati’t-Türk ise Karahanlı döneminde Araplara Türkçeyi öğretmek için Kaşgarlı Mahmut’un 1072-1074 yılları arasında hazırladığı zengin bir sözcük hazinesidir. Türkçenin bilinen en eski sözlüğü olup özellikle Karahanlılar çağı Türkçesi hakkında bizlere oldukça ayrıntılı bilgiler sunar. Son olarak, Kutadgu Bilig ise 1069-1070 yılları arasında Yusuf Hâs Hacip tarafından Hakâniye Türkçesiyle yazılmış düşünce yönü ağır basan bir öğüt kitabıdır. İslamî Devir Türk Edebiyatının ilk eseri olması bakımından da ayrı bir öneme sahiptir. Özellikle yazıldığı dönemin insanlarına, devlet adamlarına devlet yönetimiyle ilgili bilgiler verip dünyada ve ahirette mutlu olma yollarını gösterir. Bu çalışmada, Orhun Abideleri’inde (OA), Divanû Lügati’t-Türk’te (DLT) ve Kutadgu Bilig (KB)’de geçen “bitig” kelimesindeki anlam değişmeleri incelenmiştir. Türkçenin ilk yazılı kaynakları olan Orhun Abideleri (8. yy)’ den tutun da dört asır sonra Karahanlı Döneminin en önemli eserlerinden olan Divanû Lügati’t- Türk ve Kutadgu Bilig’ de de “bitig” kelimesi anlam değişmelerine uğrayarak yer almıştır. Bu çalışmada bu üç eserde yer alan “bitig(k)” kelimesindeki anlam değişmelerine karşılaştırmalı olarak yer verip zaman içerisindeki anlam aynılaşmaları/ farklılaşmaları gösterilmiştir. Anahtar Kelimeler: Orhun Abideleri, Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Bitig(k), anlam değişmesi.

Orkhon Inscriptions, Divan-ı Lugati't-Turk and Kutadgu Bilig are the fundamental sources which give the original information to us about Turkish language, literature, cultural and social values of Turkish people of the era. Orkhon Inscriptions has been considered as the masterpiece as being the first written sources of Turkish language, and they have also special importance as providing information about the cultural, social and historical values of Turkish nation, and their way of life and the state government. Divan-ı Lugati't-Turk is also a rich treasure of words which was written by Kaşgarlı Mahmud between 1072-1074 for Arabs to teach Turkish language in Karahanlı period. It is not only the oldest-known Turkish dictionary, but it also offers very detailed information about Central Asia Turkic. And finally, Kutadgu Bilig written in Hakaniye Turkic by Yusuf Has Hacip between 1069-1070 is an advice book whose direction of thought is predominant. It also has a special importance in terms of being the first work of Islamic Revolution in Turkish literature. Especially it gives information to the people of the period and statesmen about the management and shows the ways of being happy in the world and in the Hereafter.In this study, semantic changes of the word "bitig" in Orkhon Inscriptions (OA), Divan-ı Lugati't-Turk (DLT) and Kutadgu Bilig (KB) were examined. The word "bitig" has taken place even in the first written sources of Turkish Orkhon Inscriptions (7th century AD) and one of the most important works of Karahanlı era "Divan-ı Lugati't-Turk" which was written four centuries after these inscriptions and Kutadgu Bilig undergoing changes in meaning. The changes in the meaning of the word "bitig" in these three works and semantic dedifferentiations/ differentiations in the same word over time will be displayed in this study.